Davvisámegiella (Nordsamisk)

Julevsámegiellaj (Lulesamisk)

Åarjelsaemien (Sørsamisk)

Oallugiid mielas lea váttis dieđihit politiijaide dahje eará eiseválddiide, dan dihte go ballet ahte dat sáhttá čuohcat dan luohttámuššii maid lea ožžon. Dat ii leat álo nu, dadje professor Kjartan Leer-Salvesen, guhte lea dutkan luohttámuša ja dieđiheami.

Hehttengeatnegasvuohta veahkaválddi ja illasteami oktavuođas sáhttá bidjat sihke priváhtaolbmuid ja fágaolbmuid váttis morálalaš diliide, go fertejit dahkat válljemiid mat sáhttet čuohcat sihke alcceseaset ja olbmuide geat luhttet daidda.

Ovdamearkka dihte sáhttá olmmoš vásihit ahte olmmái muitala ahte su isit dahje ovttasássi lea guhkit áiggi badjel leamašan veahkaválddálaš suinna, ja seammás gáibida ahte don it muital dan earáide. Dat sáhttá leat dakkár dilálašvuohta go hehttengeatnegasvuohta gusto.

Sáhttá leat váttis mearridit galgá go doahttalit olbmá sávaldaga vai galgá go dieđihit politiijaide – muhto dutki gii dan lea dutkan, muitala ahte olmmoš ii dárbbaš ballat dieđiheames ja hehttemis, vaikko doivvošii ge dan.

Professor Kjartan Leer-Salvesen sosiálafágaid instituhtas Volda allaskuvllas lea iežas doavttergrádačállosis «På tilliten løs? En studie av læreres og presters skjønnsutøvelse i spenningen mellom taushetsplikt, meldeplikt og avvergeplikt» dutkan hehttema ja luohttámuša.

– Priváhtaolmmožin ja profešuvdnadahkkin lea hehttengeatnegasvuohta hui dehálaš oassi dan sihkarvuođafierpmis mii galgá suodjalit hearkkes joavkkuid min servodagas. Mu dutkan čájeha ahte profešuvdnadahkkiin sáhttet leat olu jurdagat ja guottut luohttámuša birra mat loahpalaččat sáhttet hehttet atnimis hehttengeatnegasvuođa, dadjá Leer-Salvesen.

Son muitala ahte su dutkama bohtosat čájehit ahte luohttámuš guhkkin eret hedjona dainna, juste nuppeládje go movt oallugat doivot.

– Mu dutkan čájeha ahte luohttámuš ii álo áitojuvvo, vaikko olmmoš vállje ge dieđihit veahkaválddi ja illasteami birra. Mun lean čohkken máhtu oppalaččat ja dat orro čájeheame ahte eanasoassi gillájeddjiin dorjot hehttengeatnegasvuođa ja ahte háliidit ahte veahkkeapparáhtta dieđiha. Mun čuoččuhan ahte hehttengeatnegasvuohta lea dehálet go dan ahte geahččalit doalahit luohttámuša.

Jearahallaniskkadeapmi maid YouGov lea čađahan Plikt.no ovddas čájeha ahte eanas oassi sis geat jearahallojedje, vástidit ahte sii dihtet hehttengeatnegasvuođa sisdoalu birra, go sii lohket čilgehusa geatnegasvuođas.

Olles 75 proseantta fágaolbmot dearvvašvuođa-, oahppo-, ja mánáid- ja nuoraidbargosuorggis vástidit ahte sii dihtet hehttengeatnegasvuođa sisdoalu birra go oidnen dan čilgehusa. Dat lea 31 proseantta eanet go sii geat vástidit ahte dihtet hehttengeatnegasvuođa birra go eai leat oaidnán čilgehusa (44 proseanta).

Vaikko leat ge positiiva bohtosat, de oaivvilda Leer-Salvesen ahte lea mearkkašahtti dárbu loktet dieđuid ja máhtu hehttengeatnegasvuođa birra. Dat guoská maid eará geatnegasvuođaide mat leat fágaolbmuin go sii barget olbmuiguin geat ellet illastemiiguin ja veahkaválddiin.

– Mun jáhkán lea mihá heajut dilálašvuohta go maid dát guorahallan čájeha. Olbmot dihtet beare unnán fáttá birra ja leat olu boasttuipmárdusat ovdamearkka dihte jávohisvuođageaskku ja hehttengeatnegasvuođa oktavuođa birra, oaivvilda Leer Salvesen.

Jurddašat go lea go dus hehttengeatnegasvuohta? Dá leat vihtta jearaldaga mat sáhttet leat ávkin.

1. Lea go duođalaš, ráŋggáštahtti dahku?
   Hehttengeatnegasvuohta gusto earret eará dakkár diliin main lea várra ahte sáhttá geavvat veagalváldin, goddin, illasteapmi lagas oktavuođain dahje seksuála illasteapmi mánáid vuostá. Dat leat dagut maid ráŋggáštuslága paragráfa 196 gokčá.
2. Dieđát go dahje jáhkát go ahte dahku boahtá dáhpáhuvvat?
   Muhtomin dieđát sihkkarit, eará háve ges lea unohis jáhkku. Lea doarvái ahte oaivvildat ahte lea jáhkehahtti ahte dahku boahtá dáhpáhuvvat. Dus lea dalle hehttengeatnegasvuohta. Dan dus lea maid jus jáhkát ahte dahkku sáhttá geardduhuvvot.
3. Lea go vejolaš hehttet dagu?
   Jus sáhtát, de galggat geahččalit hehttet dagu dáhpáhuvvamis. Jus dahku lea jo dáhpáhuvvan, de lea dus geatnegasvuohta hehttet eanet vahágahttimiid.
4. Sáhtán go hehttet almma nu ahte ii leat várálaš alccen ja earáide?
   Dus ii leat hehttengeatnegasvuohta jus lea heagga- ja dearvvašvuođavárra.
5. Sáhtán go hehttet nu ahte ies in áššáskuhtto?
   Ii ovttasge leat geatnegasvuohta dahkat nu ahte ieš dahje eará vigiheamit sáhttet áššáskuhttot. De fertet geahččalit hehttet eará ládje go dieđihit politiijaide. FUOMÁŠ ahte ii leat nu jus gillájeaddji lea vuolleahkásaš ja son guhte ii hehtte, sus lea fuolahusovddasvástádus máná ovddas. Dalle fertet hehttet vaikko sáhtát ge ieš dahje earát áššáskuhttot.
   
   – Jus vástádus dáidda jearaldagaide lea «Juo», de lea dus geatnegasvuohta dieđihit politiijaide dahje eará ládje geahččalit hehttet dagu dáhpáhuvvamis. Muitte ahte hehttengeatnegasvuohta álo manná jávohisvuođageaskku ovdalii, jus dus lea dakkár.

Heahtediliin ja go lea heaggavárra, riŋge politiijaide: 112.
Sáhtát maid váldit oktavuođa iežas báikkálaš politiijaiguin: 02800.
Váldde maid mánáidsuodjalusain oktavuođa jus mánát leat searvvis.

Moaddasij mielas le diededit politijjav jali ietjá oajválattjajt gássjel, dajna gå balli dåssjidimes dav luohtádusáv majt li oadtjum. Ij dat dárbaha liehket duohta, javllá professor Kjartan Leer-Salvesen, guhti le åtsådam luohtádusáv ja diededimev.

Hieredimvælggo vahágahttema ja illastime hárráj máhttá nággit ulmutjijt gássjelis morálalasj juorrulimijda, gånnå válljima máhtti vájkkudahttet suv ietjas ja ulmutjijt gesi le luohtádus tjanádum.

Duola degu sjaddá juorre gå nágin nissunráddna subtsas sån váset vastes vahágahttemav ietjas ålmmås jali aktanårros, sæmmi båttå gå buorggu duv subtsastimes dav iehtjádijda. Dát máhttá liehket dakkár dille goassa hieredimvælggo gájbbeduvvá.

Jus galggá rádna sávadusáv miededit, jali jus galggá politijjav diededit, le gássjel mierredit – valla suv milta guhti le åtsådiddjen læhkám, de ij galga liehket nav balon diededimes ja hieredimes, gåktu ulmusj jáhkká.

Professor Kjartan Leer-Salvesen sosialfágaj instituhtan Allaskåvlån Voldan le åtsådam hieredimev ja luohtádusav ietjas doktorgrádabargon «På tilliten løs? Guoradallam åhpadiddjij ja báhpaj dájdulasjvuodas gå galggi árvvádallat sjávodisvuodavælgov, diededimvælgov ja hieredimvælgov.

– Priváhta ulmutjin ja profesjåvnåbarggen le vælggo hieredit sierra ájnas oasse sihkarvuodas mij le ásadum suodjalittjat rasjes juohkusijt mijá sebrudagán. Muv åtsådibme vuoset profesjåvnåbarggijn máhtti liehket muhtem ájádusá ja guotto luohtádusá hárráj ma maŋŋutjissaj máhtti hieredit hieredimvælgov adnemis, javllá Leer-Salvesen.

Sån giehttu båhtusa ietjas åtsådimes vuosedi luohtádusáv ij dárbaha masset, dat la ållu ietjá láhkáj gåktu moaddása ájádalli.

– Muv åtsådibme vuoset luohtádus ij dárbaha masset, vájku vállji diededit vájvedimijt ja illastimev. Mån lav tjállám diehtogåvåv mij vuoset ienemus oasse vaháguvvamijs doarjju hieredimvælgov ja sihti vaj viehkkedåjma diededi. Muv tjuottjodus le hieredimvælggo le ájnnasabbo gå gæhttjalit luohtádusav bisodit.

Gatjádallamåtsådibme tjadádum Plikt.no åvdås, dagádum YouGov vuoset stuorra ieneplåhko sijás gudi vásstedi dåbddi hieredimvælgo sisanov, gå bessi låhkåt vælgo tjielggidusáv.

Ålles 75 prosenta fáhkaulmtjijs varresvuodan, åhpadusán ja mánáj- ja nuorajbarggijs javlli sij dåbddi hieredimvælgo sisanov gå låhki dan tjielggidusáv. Dát le 31 prosenta ienep gå låhko (44 prosent) gudi vásstedi sij diehti hieredimvælgov vájku ælla låhkåm tjielggidusáv.

Vájku li positijva gávnnusa, de la Leer-Salvesen mielas dárbbo lasedit diedov ja máhtov hieredimvælgo hárráj. Dát guosská aj ietjá vælgojda ma li fáhkaulmutjijn gå la gatjálvis ulmutjijs ma vásedi illastimev ja vahágahttemav.

– Jáhkáv gåvån le viehka sieradus gå majt guoradallam vuoset. Ilá binná diehto le tiemá birra ja moadda iehpedádjadusá gaskan sjávodisvuodavælgo ja hieredimvælgo, javllá Leer Salvesen.

Juorrula gus jus dujna le hieredimvælggo? Dála li vihtta gatjálvisá ma máhtti liehket dunji viehkken.

1. Le gus alvos dáhpádus mij máhttá straffuduvvat?
   Hieredimvælggo gullu duola degu dilijda gånnå le vádá mij gullu vahágisválldemij, gåddemij, vájvedibmáj lahkalaháj gaskan jali seksuála illastibmáj mánáj vuoksjuj. Dá li dáhpádusá ma gulluji stráffalága paragráffa 196 vuolláj.
2. Jus diedá jali gáddala juoga dáhpáduvvá?
   Muhttijn diedá, ietjá bále le dujna unugis gáddalus. Nuoges le dunji jus la jáhkedahtte juoga dáhpáduvvá. Dalloj le dujna hieredimvælggo. Dalloj aj jus jáhká dahko ådåsis dáhpáduvvá.
3. Le gus máhttelis dagov hieredit?
   Jus máhtá, gæhttjala hieredit vaj ij mige dáhpáduvá. Jus le dáhpáduvvam, le dujna vælggo hieredit vahágahttemav ja båhtusijt dassta.
4. Máhtáv gus hieredit jus iesj jali ietjá vigedime vádálasj dilláj båhti?
   Dujna ij la hieredimvælggo jus dát duv hæggavádáj doalvvu.
5. Máhtáv gus hieredit nav vaj iv iesj guoddaluvá jali ássjájduhteduvá?
   Avtanik ij la vælggo ietjas jali ietjá vigedimijt doalvvot guoddalime jali ássjájduhttema vuolláj. Dalloj de viertti gæhttjalit hieredit ietjá láhkáj ienni gå politijjav diededit. MUJTE dát ij gullu jus dat guhti illastuvvá le mánná ja sujna guhti ij diededa le huksovásstediddje mánnáj. Dalloj hæhttu hieredit vájku iesj jali iehtjáda máhtti guoddaluvvat jali ássjájduhteduvvat.

– Jus duv vásstádus le «máhtáv», le dujna vælggo politijjaj diededit jali ietjá láhkáj gæhttjalit dagov hieredit. Mujte hieredimvælggo le agev ájnnasabbo gå sjávodisvuodavælggo, jus dujna le dakkár vælggo.

Hæhkka dilijn ja hæggavádán, riŋŋgu politijjaj 112.
Dån máhtá guládit bájkálasj politijjajn gå riŋŋgu 02800.
Le mánájs gatjálvis, guláda aj mánájsuodjalusájn.

Jeenjesh dååjroeh lea geerve pollisese jallh jeatjah åejvieladtjide bïeljelidh, dan åvteste bælla leajhtadimmiem tsööpkie, maam lea åådtjeme. Ij daarpesjh numhtie sjïdtedh, professovre Kjartan Leer-Salvesen jeahta, mij lea leajhtadæmman jïh bïeljelæmman dotkeme.

Hööptemedïedte gosse vædtsoesvoete jïh daaresjimmie maahta privaate almetjh jïh faagealmetjh geerve moraalen aehpiej sïjse trumhpiestidh, gusnie tjuerieh veeljemh vaeltedh mah maehtieh dovne jïjtjemse jïh almetjidie baajnehtidh mejtie leajhtadimmiem åtna.

Vuesiehtimmien gaavhtan maahta aahpan sjïdtedh gosse voelpe soptseste satne vesties vædtsoesvoetem dååjreme guhkiem geellebistie jallh ektieårroejistie, seamma tïjjen goh kreava datne ih maam jeatjabidie soptsesth. Daate maahta tsiehkie årrodh gusnie hööptemedïedte lea faamosne.

Maahta geerve årrodh eajhnadovvedh mejtie edtja voelpen sjaavnjoem bååjhtedh jallh pollisese bïeljelidh – men akten dotkijen mietie mij lea dïsse dotkeme, ij edtjh bïlledh bïeljelidh jïh hööptedh, guktie jïjtje veanhta.

Professovre Kjartan Leer-Salvesen Sosijaalefaagi instituhtesne Volda jïlleskuvlesne (Høgskolen i Volda) lea hööptemasse jïh leajhtadæmman dotkeme sov dåakteregraadetjaalegisnie «På tilliten løs? En studie av læreres jïh presters skjønnsutøvelse i spenningen mellom taushetsplikt, meldeplikt og avvergeplikt».

–Goh privaate almetje jïh profesjonelle barkije, dïedte hööptedh lea joekoen vihkeles bielie jearsoesvoetenedteste mij lea tseegkesovveme juktie prååsehke dåehkieh mijjen seabradahkesne vaarjelidh. Mov dotkeme vuesehte profesjovnebarkijh maehtieh såemies åssjaldahkh jïh vuajnoeh leajhtadimmien bïjre utnedh mah minngedsgeatjan maehtieh åtnoem hööptemedïedteste heerredidh, Leer-Salvesen jeahta.

Dïhte soptseste illedahkh jïjtse dotkemistie jeenjemasth vuesehte leajhtadimmie ij viesjiehtåbpoe sjïdth, amma eevre jeatjahlaakan guktie jeenjesh ussjedieh.

–Mov dotkeme vuesehte leajhtadimmie ij daarpesjh håvhtadamme årrodh, jalhts veeljie daaresjimmien jïh vædtsoesvoeten bïjre bïeljelidh. Manne daajroebijjieguvviem tjaaleme mestie vååjnoe jienebelåhkoe dejstie mah vædtsoesvoetem dååjreme hööptemedïedtem dåarjohte, jïh vaajtele viehkieabparaate bïeljele. Mov vuajnoen mietie dle hööptemedïedte vihkielåbpoe goh pryövedh leajhtadimmiem vaarjelidh.

Gihtjemegoerehtimmesne maam YouGov lea tjïrrehtamme Plikt.no:n åvteste, vååjnoe goh stoerre jienebelåhkoe dejstie mah gihtjesovvin, vaestede dah sisvegem hööptemedïedtesne demtieh, gosse åadtjoeh buerkiestimmiem dïedteste lohkedh.

Abpe 75 proseenth faagealmetjijstie healsoen, ööhpehtimmien jïh maana- jïh noerebarkoen sisnjelen vaestiedieh dah sisvegem hööptemedïedtesne demtieh gosse buerkiestimmiem destie luhkieh. Daate lea 31 proseenth jienebh goh dah (44 proseenth) mah vaestiedieh dah hööptemedïedtem demtieh bielelen buerkiestimmiem lohkeme.

Jalhts daah gaavnoeh leah hijven, Leer-Salvesen veanhta lea daerpies daajroem hööptemedïedten bïjre joekoen tjarke lissiehtidh. Seammalaakan aaj jeatjah dïedti bïjre faagealmetjh almetji åvteste utnieh mah daaresjimmine jïh vædtsoesvoetine jielieh.

–Manne vïenhtem guvvie lea sagke nåakebe goh daate goerehtimmie vuesehte. Fer nåake daajroe teeman bïjre jïh jienebh eah reaktoelaakan guarkoeh joekehtsem vuesiehtimmien gaavhtan sjaevehtsvoetedïedten jïh hööptemedïedtem gaskem, Leer-Salvesen jeahta.

Onterdh mejtie dov lea hööptemedïedte? Daesnie vïjhte gyhtjelassh mah maehtieh viehkine årrodh:

1. Mah itjmies dahkoe mestie maahta bysvehtsem åadtjodh?
   Hööptemedïedte lea faamosne gaskem jeatjah tsiehkine gusnie vaahra naaken naakenem raantan vaalta, naakenem bovveste, daaresje lïhke ektiedimmine jallh seksuelle daaresjimmieh maanaj vööste. dorje Daate lea dahkoeh mah bysvehtslaaken paragraafen 196 nualan båetieh.
2. Daajrah jallh sovmehth dahkoe sååjhtoe heannadidh?
   Såemies aejkien dam daajrah, jeatjah aejkien dov lea nåake sovme. Nuekie datne veanhtah daate sååjhtoe heannadidh. Dellie dov lea hööptemedïedte. Dam aaj åtnah jis veanhtah lea vaahra dahkoe sæjhta mubpesth sjugniehtovvedh.
3. Gåarede dahkoem hööptedh?
   Jis maahtah, pryövh heerredidh dahkoe sjugniehtåvva. Jis dahkoe joe lea sjugniehtovveme, dov lea dïedte skaarah jïh jeatjah konsekvensh destie hööptedh.
4. Maahtam hööptedh bielelen jïjtjemem jallh jeatjah ov-såahtan almetjh vaahrese bïejedh?
   Dov ij leah hööptemedïedte jis dïhte jieledem jïh healsoem vaahrese beaja.
5. Maahtam hööptedh bielelen jïjtje bïedtehtovvedh jallh sikteme sjïdtedh?
   Ij guhte dïedtem utnieh jïjtjemem jallh naan ov-såahtan almetjh baajedh bïedtehtovvedh jallh sikteme sjïdtedh. Dellie tjoerh pryövedh dam jeatjahlaakan heerredidh goh pollisese bïeljelidh. VUEPTESTH daate ij leah faamosne jis offere lea unnebejaepien jïh dïhte mij baaja årrodh hööptedh hoksedïedtem maanan åvteste åtna. Dellie tjoerh hööptedh jalhts datne maahtah jallh jeatjebh maehtieh bïedtehtovvedh jallh sikteme sjïdtedh.
   
   – Jis vaestiedasse daejtie gyhtjelasside lea «Jaavoe», dov lea dïedte pollisese bïeljelidh jallh jeatjahlaakan pryövedh hööptedh olles dahkoe sjugniehtovvh. Mujhtieh hööptemedïedte iktesth sjaevehtsvoetedïedten åvtelen båata, jis dov lea.

Faahketji tsiehkine jïh gosse jielede lea vaahresne, ringkh pollisese nommerisnie 112.
Maahtah dov lïhkes pollisem gaskesadtedh nommerisnie 02800.
Jis lea maanaj bïjre, gaskesadth aaj maanavaarjelimmiem.